खेचरा पर्वत (खप्तड) मा अवस्थित तलाउ नजिककै मुसारानीको रूपमा भगवान् प्रकट भएर सोही ठाउँमा पूजाआजा गर्न थालेको किंवदन्ती छ । पार्वती मुसारानीको रूपमा प्रकट भएपछि सबैभन्दा अगाडि त्यहाँ बसोबास गर्ने खप्तडी खड्काले देखेको र पूजाआजा गर्दै आएको स्थानीयवासी बताउँछन् ।

खप्तडमा मुसारानीको रूपमा पार्वती प्रकट भइसकेपछि उनले त्यसै ठाउँमा शिवका लागि तपस्या गरिन् र पछि शिव प्रकट भए । पछि शिला भयो । त्यस बेला प्रकट भएको एउटा शिला अछामको लुङ्ग्रामा लगेर मन्दिर स्थापना गरिएको थियो । अहिलेको पाटादेवलको जस्तै लुङ्ग्रामा पूजाआजा गरिन्थ्यो । सुरुमा पार्वती मुसारानीको रूपमा प्रकट भएको ठाउँमा माइतीघर र त्यसपछि शिला लगेर माडौँ बनाइएको ठाउँमा माइतीघर उकालु र पोइलीघर ओरालु भन्दै दुवै ठाउँमा पूजाआजा गरिन्छ ।

जानकारका अनुसार श्रावण पूर्णिमाका दिन (उकालु) पोइलीघरबाट पार्वतीलाई माइतीघर खप्तड पु¥याउने र भाद्र चतुर्दशीका दिन पोइलीघरमा ल्याउने हुँदा शिला राखेको ठाउँमा डोली ल्याउने गरिन्छ । त्यसबेलामा देवी (पार्वती)का भाइ धामीहरू दिदीसँग छुट्नुपरेको भन्दै काँप्दै रोइकराइ गर्ने गर्छन् । “पार्वतीलाई माइतीघर पुर्‍याउँदा वा पोइलीघर ल्याउँदा काँप्दै रोइकराइ गर्ने गर्छन्,” जोशी भन्नुहुन्छ, “त्यस बेलामा खापरको घोडा पनि काँपेर थाम्न नसकिने अवस्थामा हुने गर्छ ।”

कसरी ल्याइयो अछामबाट छान्नामा डोली ?

मुसारानीको रूपमा खप्तडमा पार्वती प्रकट भएपछि त्यहाँ पहिलो पूजा खप्तडी खड्काले गरेका थिए । डाँफेकोट बस्ने खप्तडी खड्का, खप्तडी बस्नेतले नजिकै मुसारानीको रूपमा पूजाआजा गरेपछि उनीहरूको पूजा निरन्तर चलेको किंवदन्ती छ । खप्तडी खड्काका भाइहरू डाँफेकोटबाट अन्यत्र ठाउँमा बसाइँसराइ गर्दा एक भाइले अछामको लुङ्ग्रामा शिला लगेर माडौँ स्थापना गरेका थिए । त्यसपछि खप्तडी खड्काको जेठो भाइ छान्ना पुजारीगाउँमा बसोबास गर्थे । पूजा जेठो भाइले नै लगाउनुपर्ने त्यति बेलाको धार्मिक विश्वास थिथो ।

जेठो भाइ छान्नाबाट गएर अछाममा पूजा लगाउनुपर्ने भएपछि भाइहरूबीच नै विवाद हुँदै गयो । जेठो भाइले शिला आफ्नो ठाउँमा हुनुपर्ने अडान लिए । खापरको डोला अछामी प्रभाल खड्काले रोक्दा विवाद भई मुद्दासमेत चल्यो । त्यसबेला विवाद सरकारको केन्द्रीय अड्डासम्म पुग्यो र महाराजी खड्काले खापरको डोला पाउने निर्णय भयो । स्थानीय ज्ञानबहादुर खड्का ‘घायल’ का अनुसार डोला छान्नामा पाउने भएपछि विसं १७७० तिर बिजु बयानीको नेतृत्वमा उहाँका भाइ लिखु र रिठु बयानी थापाले खापरको डोली जात्रा गरी बाजागाजा र सजधजका साथ सुतारीगाउँको खापरमाडौँ (अहिलेको सुतारीगाउँ चौर) मा भित्र्याए । जहाँ जलन्धरी राजाका सेनाले ढुङ्गा खोपेर गाडेका छन् ।

जलन्धरी राजा भनेका सिञ्जा राज्यका राजा हुनुहुन्थ्यो । त्यस बेलामा बझाङ, बाजुरा र अछामसमेत सिञ्जा राज्यभित्र थिए । छान्नामा अहिलेका विभिन्न समुदायको बसोबास हुनुपूर्व जलन्धरी राजासँगै आएका हुम्लाका पुनमगरको बसोबास रहेको संस्कृति तथा इतिहासका जानकार खप्तडछान्ना–७ का रामजङ्गबहादुर सिंहले बताउनुभयो ।

अछामबाट सुतारीगाउँको खापरमाडौँमा डोली भित्र्याएको केही दुई दशकपछि (स्थानीयवासीको भनाइअनुसार) पाटादेवलमा मन्दिर स्थापना गरियो । सुतारीगाउँमा सानो जमिन भन्दै पाटादेवलमा स्थापना गरिएको मन्दिरमा पूजा लाग्न थाल्यो । पहिलोपटक खापरमाडौँमा डोली खप्तडबाट ल्याउँदा छान्नाका सबै समुदायको सहभागिता थियो । कसैले डोली बोक्ने, घोडा समात्ने, कुनै समुदायले पूजा सामग्री बोक्ने, डोलाको सुरक्षाका लागि छाता बोक्नेलगायतका जिम्मेवारी त्यसबेला नै सबैको सहमतिमा प्रदान गरिएको थियो । अहिले पनि तिनै समुदायले आआफ्नो जिम्मेवारी पूरा गर्दै आएको वडाध्यक्ष तेज खड्काले बताउनुभयो ।

स्थानीयवासी ज्ञानबहादुर खड्काका अनुसार खप्तड र छान्नाको खापरमाडौँबाट बिहान ४ बजे मुसारानी देवीको प्रस्थान साइत हुँदा शङ्ख घण्ट आफैँ बज्छन् भन्ने जनश्रुति रहिआएको छ । देवी (पार्वती) लाई माइतीघर पु¥याउँदा होस् या पोइलीघर पुर्‍याउँदा खापरको डोलीमा शिव पार्वतीको मूर्ति राखी चढाएको फलफूलले भरिन्छ । पाँचगाई बयानीले शुभयात्राको सबैतिर पुग नपुग हेरी परिपूरक बन्छन् भने खापर देवताको प्रमुख सुरक्षा गार्डका रूपमा कौछ्या धामी र दुदीर देवताको धामी मानिने परम्परा चल्दै आएको छ ।

डोली लिएर जाने बेलामा खप्तड तालको पहिलो पूजा खप्तडछान्ना–३ धणाका सार्की समुदायले लगाउने गर्छन् । उहाँहरूले खप्तड जाँदा निगालो काट्दा रगत बगेको देखेपछि देउता भेटेको भन्दै अरू समुदायले पहिलो पूजा लगाउन दिएको बताइन्छ । रासस