यसै अवधिमा तीन लाख ७९ हजार तीन सय ६० जना नेपालीले लुम्बिनीको भ्रमण गरेको कोषका जनसम्पर्क प्रमुख डा राईले जानकारी दिनुभयो । अक्टोबरदेखि मार्चसम्म पर्यटकीय सिजन रहेका कारण यस वर्ष लुम्बिनीको पर्यटक आगमनमा व्यापक सुधार हुने लुम्बिनी विकास कोषको अपेक्षा रहेको छ ।

निराश व्यवसायी

लुम्बिनीमा तेस्रो मुलुकका पर्यटकको आगमन बढे पनि यसको अपेक्षाकृत फाइदा यहाँका व्यवसायी एवं स्थानीयले पाइरहेका छैनन् । अहिले लुम्बिनीमा एक सय १० वटा होटल सञ्चालनमा रहेका छन् । प्रायः सबै होटल आन्तरिक पर्यटकको भरमा थेगिएका छन् । बाह्य पर्यटक होटलसम्म पुग्नै नसकेको लुम्बिनी होटल सङ्घका अध्यक्ष गोविन्द ज्ञवालीको गुनासो छ । “अहिले लुम्बिनीमा बाह्य पर्यटक बढेको समाचार आइरहेको छ तर यसको फाइदा हामीलाई हुँदैन”, ज्ञवालीले भन्नुभयो, “उहाँहरुलाई हामीले लुम्बिनीको बारेमा बताउनै सकेका छैनौँ ।”

प्रायः सबै विदेशी पर्यटक मायादेवी मन्दिरको अवलोकन गरी फर्किने गरेको उहाँ बताउनुहुन्छ । गौतमबुद्धसँग सम्बन्धित अन्य स्थलको बारेमा उहाँहरुलाई जानकारी नै गराइँदैन । यसबाहेक बसाई लम्ब्याउने खालका अरु केही क्रियाकलाप नभएको ज्ञवालीको गुनासो छ ।

पर्यटक बढे पनि बढेन बसाई

लुम्बिनीमा तेश्रो मुलुकको पर्यटकको आगमन बढे पनि उनीहरुको बसाई लुम्बिनीमा हुने गरेको छैन । प्रायः सबै पर्यटक भारतीय ट्राभल एजेन्सीमार्फत आउने र सोही दिन भारतमै फर्किने गरेका छन् । गौतमबुद्धसँग जोडिएको अन्य तीर्थस्थल पर्यटकको रोजाइमा पर्ने गरेको छैन । बृहत्तर लुम्बिनीअन्तर्गत पर्ने तिलौराकोट, निग्लिहवा, गोटिहवा, सगरहवा, गौतमबुद्धको मावली देवदह एवं रामग्राम अधिकांश तीर्थालु पुग्नै पाउँदैनन् ।

पर्यटक लुम्बिनमिा अडिन नसक्दा यसको फाइदा स्थानीयस्तरमा जति हुनुपर्ने हो त्यति हुन सकेको छैन । विभिन्न बुद्धिष्ट मुलुकबाट भारत हुँदै लुम्बिनी आउने पर्यटक समूहलाई भारतीय टुर गाइडले केहीबेर लुम्बिनी घुमाएर तत्काल भारततिरै फर्काएर लैजाने प्रवृत्तिले समस्या थपिएको हो ।

पर्यटकको बसाई लम्ब्याउने विषयमा विद्यावारिधिसमेत गर्नुभएका कोषका सूचना अधिकारी डा राई लुम्बिनीमा पर्यटकको बसाई औसतमा दुई दिन पनि नहुने गरेको बताउनुहुन्छ । “अहिले अध्ययन गरिएको छैन तर सन् २००४ मा लुम्बिनीको पर्यटकको औषत बसाई १ दशमलव ८५ दिन थियो”, राईले भन्नुभयो, “२०१९ मा मैले विद्यावारिधिको क्रममा अनुसन्धान गर्दा त्यो बढेर एक दशमलव ८७ दिन पुगेको थियो, त्यसपछि फेरि अध्ययन गरिएको छैन ।”

यसरी बस्ने पर्यटकले आफ्नो भ्रमण अवधिभरि ८५ डलर खर्च गरेको देखिएको राईले बताउनुभयो । खर्च अनुपात विश्लेषण गर्ने हो भने प्रत्येक भ्रमण बराबर मक्का मदिनामा पर्यटकले १५ हजार डलर र जेरुसेलममा औसतमा सात हजार डलर खर्च गर्ने गरेको डा राईको भनाइ छ । “यी सबै तीर्थस्थल समान हैसियतका गन्तव्य हुन, जुन विभिन्न धर्म प्रवर्तकको जन्मस्थल हो ।” राईले भन्नुभयो, “लुम्बिनीलाई पनि मक्का मदिनाजस्तै प्रवर्द्धन गर्नुपर्ने राज्यको लक्ष्य हुुनुपर्ने हो ।”

यसरी बढाउन सकिन्छ पर्यटकको बसाई

लुम्बिनीमा पर्यटकको बसाई अवधि बढाउन लुम्बिनीमा विभिन्न धार्मिक कार्यक्रमको आयोजना हुनुपर्ने धारणा स्थानीयस्तरमा उठेको छ । धार्मिक कार्यक्रममा तेस्रो मुलुकका बौद्धधर्मको आगमनसँगै उनीहरुको अनुयायीको सङ्ख्यामा पनि वृद्धि हुने पर्यटन व्यवसायीको भनाइ छ । तर पछिल्लो समय लुम्बिनीमा यस्ता धार्मिक कार्यक्रमको आयोजना हुनै सकेको छैन ।

मोन्लम, त्रिपिटक च्यान्टिङ, बौद्ध सम्मेलनलगायत कार्यक्रमले कुनै बेला गुल्जार हुने लुम्बिनीमा अहिले यस्ता कार्यक्रमको अभाव खट्किरहेको छ । लुम्बिनी होटल सङ्घका अध्यक्ष गोविन्द ज्ञवाली पर्यटक बसाईको योजना बनाउनुपर्ने समय आएको बताउहुन्छ । “पर्यटन भनेको यसरी हुँदैन, यसलाई गहिराइमा पुगेर अध्ययन गर्नुपर्ने हुन्छ”, ज्ञवालीले भन्नुभयो, “हाम्रो कमी कमजोरी के हो, हामी कहाँ चुक गरिरहेका छौँ ? लगायत बारे विश्लेषण गरेर अगाडि बढ्नुपर्ने समय आएको छ ।”

यससँगै गुणस्तरीय पर्यटकको लागि सेवा पनि गुणस्तरीय हुनुपर्ने सरोकारवालको भनाइ छ । डा राईले लुम्बिनीको पर्यटनलाई शान्तिको अवधारणामा लैजानुपर्ने सुझाव दिनुभयो । “बृहत्तर लुम्बिनीको कुनै पनि क्षेत्रमा विदेशी पर्यटकलाई सुरक्षाको प्रत्याभूतिको साथै सोहीअनुसारको वातावरण तयार गरी दिनुपर्छ ।” उहाँले भन्नुभयो, “रातको २ बजेको समयमा कतै शान्त स्थानमा बसेर ध्यान गरोस् त्यसलाई कुनै प्रकारको बाधा नपरोस्, त्यस्तो वातावरण बनाई दिनुप¥यो ।”

यससँगै पर्यटक गतिविधिमा पनि जोड दिनुपर्ने उहाँको तर्क छ । लुम्बिनीमा धार्मिकस्थलको तीर्थाटनसँगै ध्यान, प्राकृतिक भ्रमण, गाउँ भ्रमण, चरा अवलोकन, स्थानीय सांस्कृतिक कार्यक्रमको अवलोकनसँगै लुम्बिनीमै हुने उत्सवमा पर्यटकको सहभागिता गराउनुपर्ने डा राईको छ । उहाँका अनुसार यसको लागि लुम्बिनीलाई सजिव सम्पदाको रुपमा विकास गर्नुपर्छ । मायादेवी मन्दिर बन्द गर्दा, खोल्दा विशेष पूजा गरेर गर्ने, रातिमा मायादेवी मन्दिरमा प्रवचनलगायत कार्यक्रम गर्न सकिन्छ ।

यसबाहेक लुम्बिनीबाट केही दूरीमा भैरहवा, बुटवललगायत क्षेत्रमा रहेका मनोरञ्जनात्मक गतिविधिमा पनि पर्यटकलाई भुलाउनुपर्ने आवश्यकता रहेको छ । लुम्बिनीमा पर्यटक भुलाउन मिश्रित बजार प्रणालीमा जानुपर्ने यहाँका सरोकारवालाको सुझाव छ । योजना मात्र बनाएर नभई यसको बिक्री एवं प्रवर्द्धनमा पनि जानु पनि आजको आवश्यकता हो ।

यस्तो छ कोषको आगामी योजना

लुम्बिनी विकास कोषले पर्यटकको बसाई अवधि लम्ब्याउने योजना चालु आर्थिक वर्षमा नीति तथा कार्यक्रममै समावेश गरेको छ । कोषका सदस्य सचिव सानुराजा शाक्यले लुम्बिनीमा पर्यटक लक्षित विभिन्न कार्यक्रमको योजना बनाइएको जानकारी दिनुभयो । यो आर्थिक वर्षमा पर्यटन जोडिने गरी महत्त्वपूर्ण धार्मिक कार्यक्रमको आयोजना गरिँदैछ ।

कोषका सदस्य सचिव शाक्यले बुद्धजयन्ती मात्र नभई महायानी पराम्पराअनुसारको मोन्लमको सङ्ख्या बढाइने जानकारी दिनुभयो । “गत वर्ष दुई तीन वटा मात्र मोन्लम गरिएको थियो, यस वर्ष हजारभन्दा बढी सहभागी हुने गरी चार पाँच वटा मोन्लम गर्ने योजना बनाएका छौँ ।” उहाँले भन्नुभयो, “यी कार्यक्रमसँगै पर्यटन पनि जोडिन्छ, यसमा आनी लामा मात्रै नभई विदेशी पनि सहभागी हुने गरेका छन् ।”

यस्तै थेरावादी पराम्पराअनुसार गत वर्ष पाँच सय जनालाई भिक्षु बनाइएकोमा यस वर्ष त्यसलाई एक हजार जनालाई सहभागी गराइने योजना रहेको छ । यसबाहेक लुम्बिनीमा ‘हरेक पूर्णिमा विशेष पूर्णिमा’ को रुपमा मनाउने र मायादेवी मन्दिरमा तीर्थयात्री एवं पर्यटकको लागि मनासिव शुल्कमा दीपप्रज्वलन गर्ने व्यवस्था मिलाइने कोषले योजना बनाएको छ । लुम्बिनीमा प्रवज्या कार्यक्रम, त्रिपिटक वाचन, विभिन्न पराम्पराअन्तर्गतका पूजालगायत कार्यक्रम गर्ने शाक्यले जानकारी गराउनुभयो ।

यस्तै लुम्बिनी प्रदेश सरकारको ‘लोरेन्ट एण्ड लिडर्स’ कार्यक्रमअन्तर्गत विश्वका विभिन्न धार्मिक र राजनीतिक नेतृत्वलाई आमन्त्रण गरी शान्तिका लागि विश्व शान्ति सम्मेलन आयोजनासमेत गरिने भएको छ । पर्यटकहरुको बसाई लम्ब्याउने उद्देश्यसहित बुद्ध जन्मको कथामा आधारित लाइट उन्ड साउन्ड प्रविधिमा आधारित एशिया फाउण्डेशनको परियोजना पनि यसै वर्ष आरम्भ गरिँदैछ ।

हिलेसम्म रोकिएको दोस्रो गौतम बुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय शान्ति पुरस्कार वितरण एवं तेस्रो विश्व बौद्ध शिखर सम्मेलनको लागि नेपाल सरकारलाई अनुरोध गर्ने तयारी पनि रहेको छ । यी सबै क्रियाकलापले यस वर्ष लुम्बिनीमा पर्यटक आगमनमा वृद्धि मात्र नभई उनीहरुको बसाई पनि लम्बिने कोषको अपेक्षा रहेको छ । रासस